5 May 2016
2107
บำเพ็ญ ไชยรักษ์ กลุ่มนิเวศวัฒนธรรมศึกษา แหล่งแร่โพแทชวานรนิวาส ในเขตจังหวัดสกลนคร เป็นพื้นที่ส่วนหนึ่งของเทือกเขาภูพานซึ่ง พบว่ามีหมวดหินมหาสารคามอยู่ทางด้านเหนือของพื้นที่เป็นแอ่งถัดจากเทือกเขาภูพานเป็นต้นมา นักสำรวจทางธรณีวิทยาเห็นว่าในพื้นที่อำเภอวานรนิวาสซึ่งอยู่ทางตอนเหนือของเทือกเขาภูพานเป็นพื้นที่ที่น่าสนใจในการที่จะพบแหล่งโพแทช สอดคล้องกับผลจากการสำรวจของกรมทรัพยากรธรณีในพื้นที่อำเภอวานรนิวาส จังหวัดสกลนคร เมื่อปี 2519 - 2520 ซึ่งเจาะสำรวจบริเวณนี้จำนวน 2 หลุมได้แก่ หลุมเจาะ K-48 และ K-55 ซึ่งมีข้อมูลว่าหลุมเจาะที่ K-48 เป็นหลุมเจาะที่พบแร่โพแทชชนิดซิลไวต์ที่เชื่อถือได้ และพบว่าชั้นแร่ซิลไวต์มีความหนามากว่า 19 – 20 เมตร(ปกรณ์ สุวานิช, 2550: 174 – 175) รายละเอียดดังตารางแสดงผลการเจาะสำรวจแร่โพแทชในท้ายบทความนี้ จากผลการเจาะสำรวจกรมทรัพยากรธรณีในหลุมเจาะที่ K-48 และ K-55 พบว่าแนวโน้มที่จะพบแหล่งแร่โพแทชชนิดซิลไวต์จะอยู่ในพื้นที่ทางตอนใต้ของอำเภอวานรนิวาส ตามฤทษฎีการเกิดแหล่งแร่ซิลไวต์ซึ่งมักจะเกิดขึ้นในบริเวณไหล่โดมเกลือ และมีปริมาณเพียงพอที่จะประกอบการทำเหมืองได้ เพราะไหล่โดมเกลือมีพื้นที่ค่อนข้างกว้าง (ปกรณ์ สุวนิช, 2550 : 181) จากการประเมินชั้นหินและโครงสร้างทางธรณีวิทยาจากหลุมเจาะ K-48 และ K-55 พบว่าชั้นหินทุกชั้นในหมวดหินมหาสารคามค่อนข้างจะเทียบเคียง(Conform) กันได้ทั้งหมดยกเว้นชั้นแร่ซิลไวต์ที่พบในหลุม K-48 เป็นชั้นแร่ซิลไวต์ชั้นล่าง(Lower Sylvite) ทำให้สามารถมองได้ว่าโครงสร้างของโดมเกลือที่น่าสนใจควรจะอยู่ทางใต้ของตัวอำเภอวานรนิวาสและมีแนวอยู่ในทิศตะวันออกเฉียงใต้-ตะวันตกเฉียงเหนือ โดยปัจจุบันนี้โครงการเหมืองแร่โพแทช จังหวัดสกลนคร โดย บริษัท ไชน่า หมิงต๋า โพแทช คอร์ปอเรชั่น (ประเทศไทย) จำกัด ได้รับอาชญาบัตรพิเศษสำรวจแหล่งแร่เพื่อพัฒนาเหมืองแร่ในเชิงพาณิชย์ในต้นปี2558 โดยสามารถลำดับความเคลื่อนไหวของโครงการดังนี้เป็นระยะนับตั้งแต่เริ่มมีการสำรวจแร่ดังนี้ ปี 2519 – 2520 กรมทรัพยากรธรณีดำเนินการเจาะสำรวจแร่ที่ อำเภอวานรนิวาส อำเภอพรรณานิคม และอำเภอสว่างแดนดิน จังหวัดสกลนคร พบแร่โพแทชชนิด Carnallite และ Sylvite 6 กุมภาพันธ์ 2522 กระทรวงอุตสาหกรรมประกาศให้พื้นที่แอ่งสกลนครและแอ่งโคราชเป็นพื้นที่เพื่อการสำรวจ ทดลอง ศึกษาวิจัยเกี่ยวกับแร่ตามมาตรา 6 ทวิ แห่งพระราชบัญญัติแร่ พ.ศ. 2510 (1 เอกสารนี้ปรับปรุงขึ้นจากเนื้อหาบางส่วนในวิทยานิพนธ์ปริญญาศิลปศาสตรมหาบัณฑิต สาขาวิชามานุษยวิทยา มหาวิทยาลัยศิลปากร ของบำเพ็ญ ไชยรักษ์ เรื่อง "บทบาทของเกลือ ที่มีต่อนิเวศวัฒนธรรมและสุขภาวะ ของชุมชนในลุ่มนํ้าสงคราม" ปีการศึกษา 2554.) ปี 2539 กรมทรัพยากรธรณีมีความร่วมมือด้านธรณีวิทยาและทรัพยากรธรณีกับกระทรวงธรณีวิทยาและทรัพยากรธรณี (Ministry of Geology and Mineral Resources) สาธารณรัฐประชาชนจีน (ปัจจุบันคือกระทรวงที่ดินและทรัพยากร หรือ Ministry of Land and Resources) ซึ่งระบุถึงเรื่องการพัฒนาแหล่งแร่โปแตชและอุตสาหกรรมปุ๋ยเคมี โดยมีการทำบันทึกการประชุมหารือร่วมกัน (MOM) โดยมีกรอบความร่วมมือด้านการสำรวจธรณีวิทยาและทรัพยากรธรณี การฝึกอบรม การแลกเปลี่ยนขอมูลในการพัฒนาทรัพยากรธรณี การศึกษาวิจัย ซึ่งมีสาระเรื่องการวิจัยและพัฒนาอุตสาหกรรมปุ๋ย โดยเน้นด้านแหล่งทรัพยากรโพแทชในประเทศไทยและแหล่งทรัพยากรฟอสเฟตในสาธารณรัฐประชาชนจีน 2 เมษายน 2540 ฯพณฯ นายกรัฐมนตรี (พลเอกชวลิต ยงใจยุทธ) เดินทางไปเยือนสาธารณรัฐประชาชนจีน และได้ชักชวนให้จีนมาลงทุนโครงการเหมืองแร่โพแทชในไทย โดยได้มีการลงนามในบันทึกความเข้าใจ (MOU) ร่วมกัน 16 พฤษภาคม 2547 บริษัท ไชน่า หมิงต๋า โพแทช คอร์ปอเรชั่น (ประเทศไทย) จำกัด12 ได้ยื่นขออาชญาบัตรพิเศษ เพื่อสำรวจแร่โพแทชใน อำเภอวานรนิวาส จังหวัดสกลนคร 12 แปลง เนื้อที่ ประมาณ 120,000 ไร่ 17 กันยายน 2547 กระทรวงอุตสาหกรรมได้เสนอกระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมพิจารณาเปิดพื้นที่ดังกล่าว ขณะที่ฝ่ายบริษัทไชน่า หมิงต้า โปแตช คอร์ปอเรชั่น (ประเทศไทย) จำกัดและกระทรวงอุตสาหกรรม ได้ร่วมกันเริ่มลงพื้นที่พบปะผู้นำชุมชนและประชาชนในพื้นที่โครงการตามแผนการให้ความรู้ผู้นำชุมชนและประชาชนในพื้นที่โครงการทำเหมืองแร่ใต้ดินเพื่อเตรียมการประชาสัมพันธุ์โครงการ 21 กันยายน 2554 นายปรีชา เร่งสมบูรณ์สุข รัฐมนตรีว่าการกระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมได้ออกประกาศกระทรวงอนุญาตให้ยื่นคำขออาชญาบัตรสำรวจแร่โพแทชในพื้นที่จังหวัดสกลนครเป็นกรณีพิเศษเนื้อที่ประมาณ 187 ตร.กม. เรื่องนี้ได้มีประกาศในราชกิจจานุเบกษา เมื่อวันที่ 7 ตุลาคม 2554 ประกาศดังกล่าวระบุว่าเป็นพื้นที่นี้มีศักยภาพแร่เพียงพอที่จะพัฒนานำแร่มาใช้ประโยชน์ได้ ประกอบกับเป็นแร่ที่มีความสำคัญต่อเศรษฐกิจของประเทศ สมควรเปิดโอกาสให้ผู้ประสงค์ยื่นคำขออาชญาบัตรแร่โพแทชเป็นกรณีพิเศษ ทั้งนี้ในแผนที่แนบท้ายประกาศดังกล่าวพบว่าการเปิดพื้นที่ให้สามารถยื่นขออาชญาบัตรสำรวจแร่โพแทชนั้นครอบคลุมพื้นที่ 187 ตร.กม. 17 มีนาคม 2557 นางสาวยิ่งลักษณ์ ชินวัตร นายกรัฐมนตรีได้หารือทวิภาคีเต็มคณะกับนายเวิน เจียเปานายกรัฐมนตรีสาธารณรัฐประชาชนจีน โดยที่มีนายปรีชา เร่งสมบูรณ์สุข รัฐมนตรีว่าการกระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม และนายลิว ซิกุย ผู้ช่วยรัฐมนตรีทบวง ( 2 บริษัท ไชน่า หมิงต้า โปแตช คอร์ปอเรชั่น (ประเทศไทย) จำกัด จดทะเบียน 6 กุมภาพันธ์ 2547 ทุน 50 ล้านบาท ตั้งอยู่ที่ 238/110 อาคารศรีวราแมนชั่น 2 ซอยนาทอง ถนนรัชดา แขวงดินแดง เขตดินแดง กรุงเทพมหานคร แจ้งประกอบธุรกิจสำรวจทางธรณีวิทยา วิเคราะห์และตรวจสอบแร่ จัดการเกี่ยวกับกระบวนการซื้อ-ขายแร่ ปรากฎชื่อ นายเจียง ซู่เอี้ย และ นายถาน เติงหัว เป็นกรรมการผู้มีอำนาจ นาย สื่อ หมินจื้อ ถือหุ้นใหญ่สุด นางสาว กมลพรรณ ประดิษฐ์ นาย สมชาย หวังวงศ์สิริ นาง สุนันท์ ฮ้อแสงชัย นางสาว จิรภา ฉัตรสุวรรณสิริ ร่วมถือหุ้น ) กิจการทางมหาสมุทรแห่งสาธารณรัฐประชาชนจีน (State Oceanic Administration: SOA)ร่วมอยู่ในการหารือในครั้งนั้น ในช่วงเวลาดังกล่าวสื่อมวลชนได้รายงานว่าฝ่ายจีนมีความเห็นว่าประเทศไทยนั้นมีแร่โปแตชที่มีคุณภาพสูงและปริมาณมหาศาลแต่กลับไม่นำมาใช้ประโยชน์ เพราะแร่โปแตซเป็นวัตถุดิบสำคัญเชิงยุทธศาสตร์ ซึ่งสามารถนำมาผลิตเป็นปุ๋ยที่สำคัญต่อขยายตัวของธุรกิจการเกษตรซึ่งเกี่ยวพันกับประเด็นความมั่นคงทางอาหารของโลก ที่ผ่านมาประเทศตะวันตกเป็นฝ่ายผูกขาดในการกำหนดราคาแร่โปแตช จนทำให้ประเทศผู้ใช้ต้องแบกรับต้นทุนที่สูงมาก จีนจึงต้องการแสวงหาแหล่งแร่โปแตชใหม่ๆ อีกทั้งในปัจจุบันประเทศจีนขยับขึ้นมาเป็นผู้ผลิตแร่โปแตชได้มากเป็นลำดับที่ 3 ของโลกโดยผลิตภายในประเทศเอง และใน สปป.ลาว ทั้งนี้แม้บริษัทของฝ่ายจีนจะมีความสนใจลงทุนเหมืองแร่โปแตชในภาคอีสานของไทยอย่างมากแต่กระบวนการพิจารณาเรื่องนี้ของรัฐบาลไทยต้องล่าช้า23 จนทำให้ฝ่ายนายกรัฐมนตรีของจีนได้หยิบยกเรื่องนี้ขึ้นมาหารือและขอให้ฝ่ายไทยอำนวยความสะดวกด้านข้อกฎหมายต่างๆ พร้อมทั้งขอให้สนับสนุนบริษัทจีนเข้าไปพัฒนาแร่โปแตสเซียมในไทย มกราคม 2558 นายจักรมณฑ์ ผาสุกวนิช รัฐมนตรีว่าการกระทรวงอุตสาหกรรม (รมต.ที่ลาออกจากการเป็นกรรมการบริษัทเหมืองแร่แห่งหนึ่งเพียง 12 วันก่อนจะมารับตำแหน่ง รมต.กระทรวงอุตสาหกรรม) ลงนามในอาชญาบัตรพิเศษสำรวจแร่โพแทช ให้บริษัทไชน่า หมิ๋งตาโปแตช คอร์ปอเรชั่น (ประเทศไทย) จำกัด34 พื้นที่ประมาณ 120,000 ไร่ ซึ่งคาดว่าเป็นพื้นที่ที่มีศักยภาพแร่ประมาณ 100 ล้านตัน (อาชญาบัตรนี้ได้รับอนุมัติหลังจากที่นายส้าง หงหลิน อธิบดีกรมธรณีวิทยาทางเคมีและการเหมืองแร่ ประเทศจีนเข้าพบเป็นรัฐมนตรีท่านนี้เพียงไม่นาน ก่อนที่ท่านจะได้ลงนามอนุมัติอาชญาบัตรพิเศษสำรวจแร่โปแตชให้บริษัทสัญชาติจีนแห่งนี้ ทำให้บริษัทฯ ตั้งเป้าจะทำการสำรวจในพื้นที่ 6 ตำบล ได้แก่ ตำบลศรีวิชัย ตำบลคอนสวรรค์ ตำบลนาคำ ตำบลวานรนิวาส ตำบลขัวก่าย ตำบลโพธิ์ชัย ครอบคลุมพื้นที่ ประมาณ 120,000 ไร่ ในเขตอำเภอวานรนิวาส มิถุนายน 2558 โครงการสำรวจแร่โพแทช ของบริษัท ไชน่าหมิงต๋า โปแตช คอร์ปอเรชั่น (ประเทศไทย) จำกัด ได้รับการอนุมัติส่งเสริมการลงทุน จากคณะกรรมการการส่งเสริมการลงทุน (BOI) ในด้านเหมืองแร่ เซรามิกส์ และโลหะขั้นมูลฐาน นอกจากนี้ในลุ่มนํ้าสงคราม จังหวัดสกลนครยังพบว่ามีอีก 3 บริษัท (จากทั้งหมด 30 บริษัทที่ยื่นขออาชญาบัตรพิเศษสำรวจแร่ และยื่นขอประทานบัตรทำเหมืองโพแทชในภาคอีสานรวมพื้นที่ประมาณ 3.5 ล้านไร่) ทั้ง 3 บริษัทดังกล่าวปัจจุบันคำขอสำรวจยังอยู่ระหว่างพิจารณาเปิดพื้นที่ตาม ( 3 ความล่าช้าเรื่องการดำเนินกิจกรรมเกี่ยวกับเหมืองแร่โปแตชนั้นเกิเนื่องจากมีการปฏิรูประบบการบริหารราชการของกระทรวงอุตสาหกรรม ตาม พรบ. ปรับปรุงกระทรวงทบวงกรม (2545) ทำให้หน่วยงานเดิมของไทยที่รับผิดชอบเรื่องนี้ คือ กรมทรัพยากรธรณี ถูกแยกออกเป็น 4 กรมและกระจายออกไปอยู่ใน 3 กระทรวง ได้แก่ (1) กรมทรัพยากรธรณี กระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม (2) กรมทรัพยากรนํ้าบาดาล กระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม (3) กรมอุตสาหกรรมพื้นฐานและการเหมืองแร่ กระทรวงอุตสาหกรรม และ (4) กรมเชื้อเพลิงธรรมชาติ กระทรวงพลังงาน และหลังการปฏิรูประบบราชการดังกล่าวทำให้คำยื่นขออาชญาบัตรพิเศษในการขออนุญาตสำรวจแร่ฯ ต้องถูกโอนย้ายไปอยู่ภายใต้การดูแลของกระทรวงใหม่ คือ กระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม ด้วยเหตุดังกล่าว ทำให้ฝ่ายทุนจีนต้องเสียเวลาในการเริ่มกระบวนการยื่นเรื่องใหม่หลายปี ) ( 4 บริษัทไชน่า หมิ๋งตาโปแตช คอร์ปอเรชั่น (ประเทศไทย) จำกัด แจ้งผลประกอบการธุรกิจ ปี 2556 เมื่อวันที่ 30 พฤษภาคม 2557 บริษัทฯ นำส่งงบการเงินแจ้งแจ้งว่ามีรายได้รวม 169,541.60 บาท มีรายจ่ายรวม 8,409,652.38 บาท ขาดทุน 8,240,110.78 บาท ) มาตรา 6 ทวิ ของกระทรวงสิ่งแวดล้อม ได้แก่บริษัทพีที มายด์ แอน เอ็นจิเนียริ่ง จำกัด ยื่นขอสำรวจในเขตอำเภอสว่างแดนดิน 12 แปลงพื้นที่ 120,000 ไร่ และบริษัทโรงปัง ไมนิง จำกัด ยื่นขอสำรวจในเขตอำเภอวานรนิวาส อำเภอพังโคน และอำเภอพรรณานิคม สืบเนื่องกับการเปิดพื้นที่ตามมาตรา 6 ทวิ ให้เอกชนสามารถเข้าสำรวจแร่ในภาคอีสานได้ทำให้มีบริษัทต่าง ๆ กว่า 30 บริษัทกำลังดำเนินการยื่นคำขออาชญาบัตรพิเศษ บางแห่งได้รับอาชญาบัตรพิเศษไปแล้ว บริษัทบางแห่งสำรวจแล้วเสร็จแล้วอยู่ระหว่างดำเนินการยื่นคำขอประทานบัตรทำเหมืองแร่ เช่น โครงการเหมืองแร่โพแทชอุดรธานี และโครงการเหมืองโพแทชอาเซียน จังหวัดชัยภูมิ รวมแล้วครอบคลุมพื้นที่ 12 จังหวัดในภาคอีสาน รามแล้วจะมีการสำรวจหรือพัฒนาเหมืองแร่บนเนื้อที่ประมาณ 3.5 ล้านไร่ ทั้งนี้นอกจากเหมืองแร่โพแทชแล้วนักลงทุนจากมณฑลยูนนาน ประเทศจีน ยังมีความสนใจที่จะเข้ามาตั้งโรงงานแม่ปุ๋ย (NPK) ในประทศไทย เพราะนักลงทุนกลุ่มดังกล่าวเป็นกลุ่มที่ทำธุรกิจเหมืองแร่ฟอสเฟตที่ใหญ่ที่สุดของโลก หากมีการพัฒนาโรงงานแม่ปุ๋ยขึ้นในประเทศไทยก็จะสามารถนำเอานำแร่โพแทซเซียม (K) ในไทย และแร่ไนโตรเจน (N) จากอุตสาหกรรมต่อเนื่องอย่างปิโตรเคมีทางภาคตะวันออกของไทย และนำเข้าแร่ฟอสเฟต (P) จากยูนนาน เข้ามาเป็นวัตถุดิบในการทำปุ๋ยได้ โดยตั้งเป้าหมายว่าโรงงานแม่ปุ๋ยที่จะพัฒนาขึ้นในไทย จะเป็นโรงแม่ปุ๋ยที่ใหญ่ที่สุดในอาเซียนมีกำลังการผลิตที่ 1 ล้านตันต่อปี ทั้งนี้มีการตั้งเป้าจะสร้างโรงงานปุ๋ยขนาดใหญ่ขึ้นมาไม่ตํ่ากว่า 3 โรงนี้ มียอดเงินลงทุนโรงละไม่ตํ่ากว่า 3 30,000 ล้านบาท ดังนั้นคาดว่าจะมียอดรวมการลงทุนจากเหมืองแร่โปแตช มูลค่ารวมประมาณ 100,000 ล้านบาท กล่าวเฉพาะในพื้นที่ที่บริษัทไชน่าหมิงต๋า โปแตช คอร์ปอเรชั่น (ประเทศไทย) จำกัด ซึ่งได้รับอาชญาบัตรในการสำรวจแล้วนั้น ลักษณะของพื้นที่จากแผนที่ภูมิประเทศ 1: 50,000 กรมแผนที่ทหารและการลงพื้นที่สำรวจระบบนิเวศพื้นที่นี้พบว่าบริเวณดังกล่าวเป็นพื้นที่โคกสลับพื้นที่ราบลุ่มที่มีลำห้วย โนต ลำนํ้ายาม ซึ่งมีลำห้วยสาขามากกว่า 20 สาย เช่น ห้วยชมเพ็ง ห้วยค้อ ห้วยไร่ ห้วยโทง ห้วยหินกรอง ห้วยทิง เป็นต้น และสายห้วยจึงถือว่าเป็นห้วยสาขาของแม่นํ้าสงคราม โดยที่ลำนํ้ายามไหล ผ่านอำเภออากาศอำนวยก่อนจะไปบรรจบกับแม่นํ้าสงครามที่บ้านปากยาม ตำบลบ้านข่า อำเภอศรีสงคราม จังหวัดนครพนม และพื้นที่ยื่นขอสำรวจแร่ดังกล่าวปัจจุบันมีสภาพเป็นที่ตั้งของชุมชนเกษตรกรรม โดยเฉพาะอย่างยิ่งนาข้าวที่มีทั้งนาโคก(นาดอน) และนาลุ่ม สลับกันไปโดยชุมชนจะตั้งอยู่บนที่ดอนที่ล้อมรอบด้วยนาข้าวในที่ราบลุ่ม นอกจากนี้ยังปรากฏว่ามีพื้นที่ป่าบุ่งป่าทามริมห้วยโดยเฉพาะริมลำนํ้ายาม นอกจากนี้ยังมีป่าหัวไร่ปลายนามีลักษณะเป็นป่าโคก มีบางแห่งมีการดูแลรักษาจัดการเป็นชุมชนเช่น ป่าโคกหนองกุง ป่าชุมชนโสกขุมเงิน และพื้นที่ปลูกป่าประชาอาสา อยู่ในพื้นที่ดังกล่าวด้วย นอกเหนือจากพื้นที่ที่ได้รับอาชญาบัตรพิเศษที่อำเภอวานรนิวาส ของบริษัทไชน่า หมิ๋งตาโปแตช คอร์ปอเรชั่น (ประเทศไทย) จำกัดแล้ว หากพิจารณาภาพรวมทางนิเวศลุ่มนํ้าของในพื้นที่ที่กำลังมีการยื่นขออาชญาบัตรพิเศษเพื่อสำรวจแร่ใน อำเภอสว่างแดนดิน อำเภอเจริญศิลป์ อำเภอพังโคน อำเภอพรรณานิคม พบว่าแหล่งแร่โปแตชในเขตจังหวัดสกลนครตั้งอยู่ครอบคลุมพื้นที่สายนํ้าสำสัญที่สุดของจังหวัดสกลนครได้แก่ ห้วยโนต ลำนํ้านํ้ายาม ห้วยปลาหาง และลำนํ้าอูน ซึ่งเป็นลำนํ้าสาขาสำคัญของแม่นํ้าสงคราม สายนํ้าที่ยังอุดมสมบูรณ์ที่สุดของภาคอีสาน ซึ่งหากจะมีการพัฒนาทำ เหมืองแร่โพแทชใต้ดินเป็นบริเวณกว้างของลุ่มนํ้า ตลอดจนมีเป้าหมายในการอุตสาหกรรมเคมีต่อเนื่อง โรงงานปุ๋ยเคมี หรือโรงงานชนิดอื่น ๆ ที่เกี่ยวเนื่องกับเกลือและแร่โพแทช พื้นที่แห่งนี้จึงจัดว่ามีความอุดมสมบูรณ์และอ่อนไหวทางนิเวศวิทยามากที่สุดในแอ่งสกลนคร ในช่วงเวลาที่มีการเคลื่อนไหวด้านการลงทุนของฝ่ายทุนเหมืองแร่อย่างต่อเนื่องนั้นได้มีงานวิจัยของ คมกริช เวชสัสถ์ (2545: 2) ซึ่งระบุว่าการศึกษาของเขามีจุดประสงค์เพื่อประเมินศักยภาพเชิงกลศาสตร์ของชั้นเกลือหินเพื่อการทิ้งกากนิวเคลียร์ โดยอาศัยแนวคิดของเหมืองเกลือแบบละลายเพื่อเป็นแหล่งทิ้งกากนิวเคลียร์ระดับตํ่า การออกแบบพิจารณาถึงรูปทรงของโพรง การวิเคราะห์จะมุ่งไปที่ผลกระทบต่อสิ่งแวดล้อมในระยะยาวให้น้อยที่สุดคือ กำหนดให้มีการทรุดตัวของพื้นดินเหนือโพรงและการหดตัวของโพรงน้อยที่สุด ขอบเขตของงานวิจัยมุ่งเน้นเฉพาะชั้นเกลือหินในบางพื้นที่ของภาคตะวันออกเฉียงเหนือ โดยไม่ได้คำนึงถึงการเปลี่ยนแปลงทางเคมีและระดับนํ้าใต้ดิน (ความซึมผ่าน) อุณหภูมิของชั้นเกลือหินจะถือว่ามีค่าคงที่ตลอดระยะเวลาการทิ้งกากนิวเคลียร์ 500 ปี การคำนวณเพื่อการออกแบบจะใช้สมมุติฐานแบบอนุรักษ์เพื่อผลของการออกแบบที่มีความปลอดภัยค่อนข้างสูงและลดผลกระทบต่อสิ่งแวดล้อม ผลที่จากการศึกษานั้นระบุว่าพื้นที่ที่เหมาะสมมีอยู่ 5 กลุ่มพื้นที่ ทั้งนี้ผลการวิเคราะห์คำนวณแบบจำลองพบว่า โพรงรูปทรงกลมขนาดรัศมีเท่ากับ 20 เมตร (ปริมาตร 33,000 ลูกบาศก์เมตร) ที่มีความเหมาะสมควรอยู่ที่ระดับความลึกเท่ากับ 585 เมตร การหดตัวของโพรงในแนวดิ่งและแนวระดับควรน้อยกว่าร้อยละ 0.5 และการทรุดตัวของผิวดินควรน้อยกว่า 0.22 เมตร ในช่วง 500 ปี หลังจากสร้างโพรงจึงเหมาะสมที่จะทำการศึกษาเบื้องต้นทางกลศาสตร์ของเกลือหินเพื่อการทิ้งกากนิวเคลียร์ โดยระบุพื้นที่ที่เหมาะสม 5 กลุ่มพื้นที่ได้แก่ 1) บ้านเก่าอำเภอเมือง จังหวัดอุดรธานี 2) บ้านศรีเมือง อำเภอวานรนิวาส จังหวัดสกลนคร 3) บ้านกุดจิก อำเภอวานรนิวาส จังหวัดสกลนคร 4) บ้านโพธิ์พาน อำเภอนาเชือก จังหวัดมหาสารคาม และ 5) บ้านหนองปู อำเภอบรบือ จังหวัดมหาสารคาม(คมกริช เวชสัสถ์.2545 : 1) ผลการวิจัยสรุปจากการวิเคราะห์คำนวณแบบจำลองทางคอมพิวเตอร์ โพรงทรงกลมจะมีเสถียรภาพสูงสุดเมื่อเปรียบเทียบกับโพรงทรงรีและทรงกระบอก จากผลกระทบความต่างทางโครงสร้างธรณีวิทยาซึ่งมีโพรงทรงกลมขนาดรัศมีเท่ากับ 20 เมตร(ปริมาตรเท่ากับ 33,000 ลูกบาศก์เมตร) พบว่าทุกกลุ่มพื้นที่มีแนวโน้มความเหมาะสมในการทิ้งกากนิวเคลียร์ ได้แก่ กลุ่มพื้นที่บ้านเก่า อำเภอเมือง จังหวัดอุดรธานี, บ้านศรีเมือง และบ้านกุดจิก อำเภอวานรนิวาส จังหวัดสกลนคร,บ้านโพธิ์พาน และบ้านหนองปู อำเภอบรบือ จังหวัดมหาสารคาม ที่ระดับความลึกถึงหลังคาโพรงเท่ากับ 484, 610, 585, 680 และ 799 เมตร ตามลำดับ โดยการหดตัวของโพรงในแนวดิ่งและแนวระดับควรน้อยกว่าร้อยละ 1 และการทรุดตัวของผิวดินเหนือโพรงละลายเกลือควรน้อยกว่า 0.22 เมตร ตลอดระยะเวลา 500 ปี หลังการทิ้งกากนิวเคลียร์ (คมกริช เวชสัสถ์, 2548: 2) ผลการวิจัยยังพบว่าศักยภาพทางกลศาสตร์ของชั้นเกลือหินมีแนวโน้มความเหมาะสมในการทิ้งกากนิวเคลียร์หรือของเสียจากวัตถุกัมมันตรังสี แต่ยังต้องมีการปรับปรุงให้เหมาะสมทั้งในเชิงปริมาณและคุณภาพต่อไป นอกจากนี้ในงานศึกษา ศักยภาพเชิงกลศาสตร์ของโพรงใต้ดินในชั้นเกลือหินสำหรับการทิ้งกากนิวเคลียร์ในภาคตะวันออกเฉียงเหนือของไทย (Mechanical Performance of Underground Cavern in Rock Salt Formations for Nuclear Waste Repository in Northeastern Thailand) ทั้งนี้ได้มีการลงนามข้อตกลงหุ้นส่วนทางเศรษฐกิจไทย-ญี่ปุ่น (Japan-Thailand Exploitation Partnership Agreement: JTEPA) หรือข้อตกลงเขตการค้าเสรีไทย-ญี่ปุ่น ระหว่างพลเอกสุรยุทธ์ จุลานนท์ นายกรัฐมนตรีของไทย และนายชินโซะ อาเบะ นายกรัฐมนตรีญี่ปุ่น เมื่อวันที่ 3 เมษายน 2550 ที่ประเทศญี่ปุ่นซึ่งมีข้อผูกมัดให้ไทยต้องยอมรับหรืออนุญาตหรือส่งเสริมให้ญี่ปุ่นส่งขยะของเสียอันตรายเข้ามาทิ้งในไทย จึงน่าจะพอมองเห็นรางๆ ได้ว่าแนวนโยบายการพัฒนาเหมืองแร่เกลือหินและโพแทชในอนาคตอันใกล้นี้จะต้องคำนึงถึงประโยชน์ในการใช้เป็นสถานที่ทิ้งกากนิวเคลียร์หรือของเสียจากวัตถุกัมมันตรังสี และขยะของเสียอันตราย ที่เกิดขึ้นจากการพัฒนาอุตสาหกรรมในประเทศและนำเข้าจากประเทศญี่ปุ่น(จรัญญา วงษ์พรหม และคณะ, 2550: 205) ระบุด้วยว่าการกำจัดกากนิวเคลียร์ที่ดำเนินการอยู่ในประเทศทางซีกโลกเหนือ เช่น สหรัฐอเมริกา เยอรมนี ได้ใช้วิธีการทิ้งในชั้นหินลึกที่มีคุณสมบัติในการกักเก็บซึ่งได้พิสูจน์ว่าเป็นวิธีที่ปลอดภัยที่สุดและถูกที่สุด ในภาคอีสานมีชั้นหินเกลือแพร่กระจายอยู่มากและมีคุณสมบัติในการกักเก็บ เกลือหินมีคุณสมบัติเด่น คือ มีค่าความซึมผ่านตํ่า มีความสามารถในการเชื่อมประสานตัวเอง และทนความร้อนได้สูง จึงมีแนวโน้มเหมาะสมในการทิ้งกากนิวเคลียร์หรือของเสียจากวัตถุกัมมันตรังสี นอกจากนี้เสถียรภาพของโพรงละลายเกลือยังสามารถประยุกต์ใช้ประโยชน์ในการทิ้งของเสียอันตรายได้อีก เช่น ของเสียเคมี ของเสียติดเชื้อโรค และของเสียอุตสาหกรรม เป็นต้น ( 5 ข้อมูลนี้อ้างอิงจากบทความนี้เป็นส่วนหนึ่งของวิทยานิพนธ์วิศวกรรมศาสตร์มหาบัณฑิต โปรแกรมวิชาวิศวกรรมธรณี สาขาวิชาเทคโนโลยีธรณี สำนักวิชาวิศวกรรมศาสตร์ มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีสุรนารี พ.ศ.2545 ของ คมกริช เวสสัสถ์ ได้รับทุนอุดหนุนการวิจัยจากสำนักงานกองทุนสนับสนุนการวิจัย (สกว.) และสำนักงานพลังงานปรมาณูเพื่อสันติ (พปส.) ได้รับความอนุเคราะห์ตัวอย่างเกลือหินเพื่อการทดสอบทางกลศาสตร์ของหินจาก Mr.Kieth S. Crosby, Asia Pacific Potash Co.,Ltd. โดยมี รศ.ดร. กิตติเทพ เฟื่องขจร หัวหน้าโครงการการประเมินศักยภาพทางกลศาสตร์ของเกลือหินเพื่อทิ้งกากนิวเคลียร์ในภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีสุรนารี เป็นที่ปรึกษาในการทำวิจัยชิ้นนี้) ตารางผลการเจาะสำรวจแร่โพแทชของกรมทรัพยากรธรณี ในอำเภอวานรนิวาส จังหวัดสกลนคร ตารางที่ 1 ผลการเจาะสำรวจแร่โพแทชหลุม K-48 วัดโนนวิเวกศรีเมือง อำเภอวานรนิวาส จังหวัดสกลนคร ระยะ (เมตร) ความหนา (เมตร) ชั้นหิน รายละเอียด 0.00 – 6.10 6.1 Top soil ดินชั้นบน ส่วนใหญ่เป็นดินทรายขนาดละเอียดถึงละเอียดมาก มีสีนํ้าตาลปนเหลือง ดินเหนียวพบน้อยมาก 6.10 – 141.12 135.02 Claystone หินโคลน เป็นชั้นหินโคลนสีนํ้าตาลแดง หนามากอาจพบเม็ดประสีเทาหรือสีเทาเขียว บางครั้งสลับด้วยชั้นหินทรายแป้งตอนล่าง ๆ ของชั้นนี้มักพบแร่ยิปซัมเกิดแทรกในรอยแตกของหินอยู่เสมอ 141.13-144.93 3.81 Anhydrite แอนไฮไดรต์ มีชั้นแร่แอนไฮไดรต์สีเทาถึงเทาดำมีชั้นที่ปนด้วยสารอินทรีย์จำนวนพอประมาณแทรกอยู่ในรอยชั้นหิน 144.93-207.64 62.71 Clay ดินเหนียว เป็นดินเหนียวสีนํ้าตาลแดง เนื้อเหนียวเป็นแบบพลาสติกไม่แข็งตัว 207.64-215.49 7.85 Clay ดินเหนียว เป็นชั้นดินเหนียวสีเทา ไม่แข็งตัว เนื้อดินเหนียวเป็นพลาสติก 215.49-312.19 96.7 Rock salt เกลือหิน ส่วนใหญ่ตอนบนเป็นเกลือหินใส ถัดลงมาเป็นเกลือหินใสปนเกลือหินสีขาวนํ้านม และเกลือหินสีควันดำมีแอนไฮไดรต์ชั้นบาง ๆ แทรกสลับเป็นระยะ ๆ ตอนล่างสุดพบร่องรอยของแร่ซิลไวต์เกิดปนในเกลือหินเล็กน้อย เช่น ที่ระดับความลึก 219.3 เมตร 312.19-313.27 1.08 Anhydrite แอนไฮไดรต์ สีเทาถึงดำเนื้อแน่น แต่บางช่วงเกิดเป็นชั้นสีดำของคาร์บอนแทรกสลับ 313.27-327.90 14.63 Rock salt เกลือหิน ส่วนใหญ่เป็นเกลือหินสกปรกสีควันดำคล้ายเกลือหินข้างพบแต่ไม่พบซิลไวต์ ที่มา: ปกรณ์ สุวานิช, ธรณีวิทยาแหล่งแร่โพแทช-เกลือหินของไทย (ม.ป.ท.:บริษัทคัมภีร์วรรณ จำกัด, 2550), 176 – 178. 8 ตารางที่ 1 ผลการเจาะสำรวจแร่โพแทชหลุม K-48 วัดโนนวิเวกศรีเมือง อำเภอวานรนิวาส จังหวัดสกลนคร (ต่อ) ระยะ (เมตร) ความหนา (เมตร) ชั้นหิน รายละเอียด 327.90-388.01 60.11 Clay ดินเหนียว เป็นดินเหนียวสีนํ้าตาลแดง เนื้อเหนียวเป็นแบบพลาสติกไม่แข็งตัวมีสีเทาเขียวเห็นเป็นจุดประ มีเกลือหินสีส้มแทรกเป็นเลนส์บางครั้งแทรกอยู่ในรอยแตกทำให้เกิดเป็นสายแร่ นอกจากนั้นยังพบแร่คาร์นัลไลต์เกิดแบบเดียวกับเกลือหิน แต่ไม่พบเป็นเลนส์ 388.01 – 395.68 7.16 Clay ดินเหนียว เป็นชั้นดินเหนียวสีเทา ไม่แข็งตัวเนื้อดินเหนียวเป็นพลาสติก 398.68- 407.21 8.53 Carnallite คาร์นัลไลต์ ส่วนใหญ่เป็นเกลือหินสีขาวใสประมาณร้อยละ 90 อาจมีแอนไฮไดรต์ ที่เหลืออีกร้อยละ 10 เป็นแร่คาร์นัลไลต์ส่วนใหญ่เป็นสีขาวใสปนเม็ดสีชมพูและม่วงอ่อน พบร่องรอยแร่แทชชีไฮไดรต์ 407.21-477.72 70.51 Carnallite & Tachyhydrite คาร์นัลไลต์-แทชชีไฮไดรต์ ชั้นโพแทชที่มีส่วนประกอบของแร่ 3 ชนิดหลักได้แก่เหลือหิน คาร์นัลไลต์และแทชชีไฮไดรต์โดยร้อยละ 60 เป็นแร่คาร์นัลไลต์สีชมพูปนม่วงอ่อนแต่บางตอนเป็นชั้นคาร์นัลไลต์บริสุทธิ์ปนอีกร้อยละ 30 เป็นแร่แทชชีไฮไดรต์สีเหลืองผลึกแร่ขนาดใหญ่อีกร้อยละ 10 เป็นแร่เกลือหิน 477.72-497.28 19.56 Syvite ซิลไวต์ เป็นชิลไวต์ชั้นล่างเกิดปนกับเม็ดเหลือสีขาวใสประมาณร้อยละ 60 ส่วนซิลไวต์ซึ่งมีประมาณร้อยละ 40 เกิดเป็นเม็ดคล้ายตัวอมีบา สีขาวขุ่นคล้ายเทียนไข 497.28- 765.22 265.94 Rock salt เกลือหิน เป็นเกลือหินชั้นล่างตอนบนสีขาวใสสะอาด ส่วนตอนล่างสีควันดำเพราะมีสารอินทรีย์ปน มีชั้นแอนไฮไดรต์ชั้นบางแทรกสลับโดยเฉพาะตอนล่างมากขึ้น เรื่อย ๆ ที่มา: ปกรณ์ สุวานิช, ธรณีวิทยาแหล่งแร่โพแทช-เกลือหินของไทย (ม.ป.ท.:บริษัทคัมภีร์วรรณ จำกัด, 2550), 176 – 178. 9 ตารางที่ 2 ผลการเจาะสำรวจแร่โพแทชหลุม K-55 วัดอัมพวา บ้านกุดจิก อำเภอวานรนิวาส จังหวัดสกลนคร ระยะ (เมตร) ความหนา(เมตร) ชั้นหิน รายละเอียด 0.00 – 6.10 6.1 Top soil ดินชั้นบน ดินปนทรายสีนํ้าตาลแดงถึงสีเหลืองปนนํ้าตาล ทรายขนาดละเอียด 6.10 – 133.50 127.4 Claystone หินโคลน สีนํ้าตาลแดง มีหินทรายแป้งแทรกสลับ มีจุดประสีเทาเขียวกระจัดกระจาย ในรอยแตกมียิปซัมสีขาวใสพบช่วงล่าง ๆ 133.50 -137.16 3.66 Anhydrite แอนไฮไดรต์ มีสีเทาดำ มีสารอินทรีย์แทรกตามชั้นหินมาก 137.16-208.18 71.02 Clay ดินเหนียว เป็นดินเหนียวสีนํ้าตาลแดง เนื้อค่อนข้างเหนียวมีสีเทาดำแทรกสลับ 208.18-306.02 97.84 Rock salt เกลือหิน ส่วนใหญ่เป็นเกลือหินสีขาวใสตอนบน ตอนล่างถัดลงไปเริ่มมีสีคลํ้า และมีชั้นแอนไฮไดรต์บาง ๆ แทรกสลับมากขึ้น 306.02-306.97 0.95 Anhydrite แอนไฮไดรต์ สีเทาถึงสีดำมีสารอินทรีย์สีดำแทรกตามชั้นบาง ๆ 306.97-320.55 13.58 Rock salt เกลือหิน เหมือนระยะที่ 208.18-306.02 320.55-387.10 66.55 Clay ดินเหนียว สีนํ้าตาลแดง เนื้อค่อนข้างเหนียวมีสีเทาดำแทรกสลับ มีเกลือหินสีส้มแทรกเป็นเลนส์หรือสายในรอยแตก บางครั้งเป็นแร่คาร์นัลไลต์สีส้ม 387.10-393.19 6.09 Rock salt เกลือหิน ส่วนใหญ่เป็นเกลือหินสีขาวใสแทรกสลับด้วยแอนไฮไดรต์ชั้นบาง ๆ 393.19 – 438.91 45.72 Carnallite คาร์นัลไลต์ ส่วนใหญ่เป็นคาร์นัลไลต์ค่อนข้างบริสุทธิ์ไม่มีสีจนถึงสีม่วงอ่อนใส ความสมบูรณ์ของคาร์นัลไลต์มีประมาณร้อยละ 90 ที่เหลือเป็นเกลือสีขาวใส ที่มา: ปกรณ์ สุวานิช, ธรณีวิทยาแหล่งแร่โพแทช-เกลือหินของไทย (ม.ป.ท.: บริษัทคัมภีร์วรรณ จำกัด, 2550), 176 – 178. 10 ตารางที่ 2 ผลการเจาะสำรวจแร่โพแทชหลุม K-55 วัดอัมพวา บ้านกุดจิก อำเภอวานรนิวาส จังหวัดสกลนคร (ต่อ) ระยะ (เมตร) ความหนา(เมตร) ชั้นหิน รายละเอียด 438.91- 475.49 36.58 Carnallite & Halite คาร์นัลไลต์และฮาไลต์ คาร์นัลไลต์ส่วนนี้มีความบริสุทธิ์ลดลงเหลือประมาณร้อยละ 70 เนื่องจากมีเกลือหินสีขาวปนอยู่ประมาณร้อยละ 30 คาร์นัลไลต์มีสีส้มปน 475.49 – 824.42 348.23 Rack salt เกลือหิน ส่วนใหญ่เป็นเกลือหินสีขาวใสตอนบน ถัดลงมาเกลือหินเริ่มมีสีเทาและสีควันดำ แทรกสลับด้วยแอนไฮไดรต์ชั้นบาง 824.42-824.18 0.76 Anhydrite แอนไฮไดรต์ สีเทาถึงดำมีสารคาร์บอนสีดำบาง ๆ สลับ 824.18-826.92 2.74 Siltstone หินทรายแป้ง เป็นหินทรายแป้งสีเทาเขียว เนื้อแน่น สลับด้วยหินทรายชั้นบาง ๆ 826.92-827.23 0.31 Siltstone หินทรายแป้ง เป็นหินทรายแป้งสีนํ้าตาลแดง ที่มา: ปกรณ์ สุวานิช, ธรณีวิทยาแหล่งแร่โพแทช-เกลือหินของไทย. (ม.ป.ท.:บริษัทคัมภีร์วรรณ จำกัด, 2550), 179 – 180.