6 November 2015
1506
ความเป็นมาขององค์กร
มูลนิธิขวัญชุมชน เป็นองค์กรพัฒนาเอกชน (NGO) ที่ดำเนินโครงการพัฒนาด้านเด็ก/เยาวชน สตรี และ ครอบครัว โดยเน้นการจัดกระบวนการเรียนรู้เพื่อนำไปแก้ไขปัญหา และ สร้างการเปลี่ยนแปลงในระดับบุคคล ครอบครัว และ ชุมชน โดยทำงานผ่านโครงการพัฒนาด้านต่างๆ เช่น จัดบริการศูนย์ดูแลเด็กเล็กวัย 2- 5 ขวบที่ครอบครัวสนใจการศึกษาแนวทางเลือก , โครงการพัฒนากลุ่มสตรีเพื่อความมั่นคงทางสุขภาพ อาชีพ และการรักษาสิ่งแวดล้อม , โครงการเพศปลอดภัยของเด็กและเยาวชนในชุมชน , โครงการปลูกต้นไม้ในครัวเรือน , โครงการสร้างบ้านด้วยใจเพื่อคนพิการในชุมชน ฯลฯ มูลนิธิขวัญชุมชนเปิดดำเนินงานมานับตั้งแต่ปีพ.ศ. 2547 เป็นต้นมาจวบจนปัจจุบัน
ปัญหาด้านสิ่งแวดล้อมที่เกิดขึ้นในพื้นที่
จังหวัดสุรินทร์เป็นจังหวัดที่มีการประกอบอาชีพผ้าไหมที่สำคัญของประเทศไทย ประชากรในจังหวัดมีประมาณ 1.4 ล้านคน เป็นคนที่อยู่ในวัยแรงงาน 772,929 คน ในจำนวนนี้เป็นแรงงานชายจำนวน 447,335 คน และหญิงจำนวน 325,593 คน คิดเป็นร้อยละ 62 : 45 ใน กลุ่มประชากรวัยแรงงานทั้งผู้หญิงและผู้ชายในวัย 40 – 60 ปี และแรงงานสมทบ ผู้สูงอายุ คนพิการ เด็ก เป็นแรงงานรากหญ้าหลักที่ใช้เวลาและกำลังแรงงานอยู่ในระบบการผลิตผ้าไหมจำนวนไม่น้อยกว่า 16,055 คน สร้างฐานเศรษฐกิจให้กับธุรกิจผ้าไหมปีละไม่ต่ำกว่า 600 ล้านบาท/ปี
จังหวัดสุรินทร์เป็นถิ่นวัฒนธรรมสามเผ่าคือเขมร ลาว และ ชาวกูย มีทักษะการทอผ้าเป็นพื้นฐานในสมัยก่อนผู้หญิงจะเป็นผู้สืบทอดศิลปะวัฒนธรรมการทอผ้าโดยสีธรรมชาติ แต่ในรอบสามสิบปีที่ผ่านมาพื้นที่ตำบลจารพัต อำเภอศรีขรภูมิ และบ้านสนม อำเภอสนม ซึ่งเป็นหมู่บ้านที่มีการทอผ้าสีธรรมชาติไม่ได้ทอด้วยสีธรรมชาติแล้วเพราะป่าไม้และความอุดมสมบูรณหายไป ชาวบ้านจึงหันมาใช้สีเคมีในการย้อมเส้นไหมเพราะสะดวก รวดเร็ว ราคาถูก มูลนิธิขวัญชุมชน ดำเนินโครงการเสริมสร้างความมั่นคงทางอาชีพและสุขภาพกับกลุ่มผู้หญิงทอผ้าในตำบลจารพัต ซึ่งเป็นตำบลที่มีแรงงานทอผ้าอยู่จำนวน 1,050 ครัวเรือนจำนวนแรงงานการผลิตที่อยู่ในวิสาหกิจผ้าไหมของตำบลประมาณ 2,500 คน โครงการดังกล่าวดำเนินงานนับตั้งแต่เดือนธันวาคมพ.ศ. 2556 – กันยายน พ.ศ. 2558 โดยทำการศึกษาสภาพปัญหาและผลกระทบทางสุขภาพในกลุ่มผู้หญิงทอผ้าในชุมชน
การดำเนินโครงการดังกล่าวพบปัญหาของการประกอบอาชีพผ้าไหมที่เชื่อมโยงต่อปัญหาสุขภาพและสิ่งแวดล้อมในชุมชน ดังนี้
ปัญหาด้านสุขภาพ มีการทำสำรวจคนทอผ้าจำนวน 401 ครัวเรือนพบว่ามีการเจ็บป่วยด้านร่างกายและการยศาสตร์เช่นปวดหัว ปวดเมื่อยตามตัว ปวดหลัง ปวดขา ปวดไหล่ ฯลฯเพราะต้องใช้เวลาเข้มข้นมากกว่าวันละ 6-8 ชั่วโมงในการทอผ้า บางคนถึงขั้นเจ็บป่วยเช่นโรคหมอนรองกระดูกอักเสบ กระเพาะปัสสาวะอักเสบ และ การเมื่อยล้าตามร่างกาย
ปัญหาด้านสิ่งแวดล้อมและน้ำทิ้งในกระบวนการฟอกและย้อมเส้นไหมด้วยสีเคมี ในช่วงที่ยังไม่มีการพัฒนาด้านสี สีเคมีที่ใช้ย้อมผ้าจะมีสารประกอบโลหะหนักเช่นแคดเมียด โครเมี่ยม สารตะกั่ว และสารปรอท แม้ปัจจุบันจะมีการพัฒนาสีย้อมผ้าให้ได้มาตรฐานอุตสาหกรรมคือ มีการตรวจรับรองมาตรฐานสีเคมีสำหรับย้อมเส้นไหมและเส้นฝ้ายที่ไม่มีสารประกอบ AZO DYES ที่เป็นอันตราย เพื่อให้ผู้ประกอบการวิสาหกิจทอผ้าได้เลือกใช้ แต่ในสีเคมีย้อมผ้าก็ยังมีสารประกอบอินทรีย์สารที่ส่งผลต่อระบบสิ่งแวดล้อม คูคลองและแหล่งน้ำ หากชาวบ้านย้อมเพียง 1 หลังคงไม่มีปัญหาใดๆแต่ปัญหาความเสื่อมโทรมของสิ่งแวดล้อม ดิน น้ำ ป่า และครัวเรือนในตำบลจารพัตและตำบลสนม ที่มีการย้อมสีเส้นไหมและเส้นฝ้ายจำนวนประมาณ 1,500 ครัวเรือนเปรียบกับโรงงานอุตสาหกรรมขยายใหญ่ที่จะส่งผลกระทบต่อสิ่งแวดล้อมได้เพราะหลังกระบวนการย้อมเส้นฝ้าย และ เส้นไหมชาวบ้านก็จะสาดน้ำเหลือทิ้งลงตามร่องระบายน้ำหน้าบ้านตนเอง สาดลงตามพื้นดิน ใช้ฆ่ามดฆ่าปลวดตามเสาบ้าน ไหลสู่ร่องระบายน้ำในหมู่บ้าน สู่คูคลอง แปลงเกษตร และ บ่อน้ำสาธารณะ
ปัญหาการจัดการน้ำเสียจากการย้อมเส้นไหมในชุมชน มีการทำการศึกษาวิจัยโดย รศ.รัตนา มหาชัย ภาควิชาเคมี คณะวิทยาศาสตร์ มหาวิทยาลัยขอนแก่น เมื่อปีพ.ศ. 2553 ในเอกสารสรุปการศึกษานี้ กล่าวไว้อย่างชัดเจนเรื่องผลกระทบต่อสุขภาพและสิ่งแวดล้อมของครัวเรือนทอผ้า ซึ่งองค์กรส่วนท้องถิ่น หน่วยงานด้านสาธารณสุขในตำบล และตัวชาวบ้านในชุมชน แต่เดิมไม่คิดว่าจะส่งผลกระทบมากนักเพราะมีความเชื่อว่าทำต่อๆกันมาตั้งแต่สมัยปู่ย่าตายาย แต่เมื่อโครงการฯได้ศึกษาปัญหาและผลกระทบต่อสิ่งแวดล้อมจากเอกสารงานวิจัยต่างๆพบว่า น้ำเหลือทิ้งและขยะสารเคมีในกระบวนการผลิตผ้าไหมของชาวบ้านในชุมชน จะส่งผลกระทบต่อสิ่งแวดล้อมและสุขภาพของคนในชุมชนระยะยาวไม่น้อยกว่า 100 ปีหากไม่มีระบบการจัดการสิ่งแวดล้อมในกระบวนการผลิตผ้าไหม
การดำเนินการแก้ไขปัญหาด้านสิ่งแวดล้อมของชุมชน โดยมูลนิธิขวัญชุมชนร่วมกับแกนนำชุมชน
ตำบลจารพัต และ บ้านสำโรง ตำบลสนม มีดังนี้
ในพื้นที่ตำบลจารพัต ช่างชุมชนและช่างทอผ้าจำนวน 12 คน หาความรู้ความเข้าใจ เรื่องการจัดการสิ่งแวดล้อมในการประกอบอาชีพ โดยเดินทางไปดูงานต้นแบบของการบำบัดน้ำเสียในการผลิตผ้าไหมที่หมู่บ้านหนองอาบช้าง อำเภอจอมทอง จังหวัดเชียงใหม่ , กลุ่มฝ้ายพันดาว อำเภอเสริมงาม จังหวัดลำปาง และการผลิตผ้าไหมย้อมสีธรรมชาติที่บ้านโพนพับ จังหวัดร้อยเอ็ด ภายหลังจากดูงานทั้งการจัดการด้านสิ่งแวดล้อมและการเปลี่ยนวิถีการผลิตผ้าไหมจากสีเคมีเป็นสีธรรมชาติ เกิดกลุ่มและคุ้มบ้านที่มีการเปลี่ยนแปลงตนเองดังนี้ กลุ่มย้อมสีธรรมชาติจำนวน 2 กลุ่มประกอบด้วย
- กลุ่มของนางสมใจ จำปาทอง บ้านไทร หมู่ที่ 7 ตำบลจารพัต เปลี่ยนมาทำการผลิตผ้าไหมย้อมสีธรรมชาติอาบโคลนดอกบัว และ จัดทำบ่อบำบัดน้ำเหลือทิ้งจากกระบวนการผลิตผ้าไหม ปัจจุบันมีสมาชิกจำนวน 30 คน โดยมีการกระจายงานให้กับคนพิการและผู้สูงอายุในชุมชนด้วย
- กลุ่มของนางจันทร์สาด บ้านจันทร์แสง หมู่ 17 ตำบลจารพัต เปลี่ยนมาทำการผลิตผ้าไหมย้อมสีธรรมชาติ ปรับปรุงบ่อบำบัดน้ำเหลือทิ้ง และ จัดทำเตาย้อมแบบประหยัดพลังงาน มีสมาชิกกลุ่ม 19 คน
- กลุ่มคนรับย้อมผ้าสีเคมี เช่น บ้านนางพุน พันระหาร คนรับย้อมวันละ 10 หัว/5 กิโลกรัม/วัน มีการปรับเปลี่ยนการย้อมโดยทำบ่อกักเก็บสารเคมี แยกขยะสารเคมีและอุปกรณ์การย้อมให้ห่างจากครัวเรือน เข้ารับการรักษาสุขภาพที่คลีนิคโรคจากการทำงานด้วยอาการปอดอักเสบและมีรูพรุน
- กลุ่มทอผ้าฝ้ายย้อมสีธรรมชาติ บ้านสำโรง ตำบลสนม เริ่มฟื้นฟูการย้อมฝ้ายสีธรรมชาติ การปลูกต้นฝ้าย และ ฟื้นฟูการทอผ้าลายขิด ซึ่งเดิมได้เคยหายไปจากคนรุ่นใหม่ในหมู่บ้านแล้ว แต่เมื่อมีการอบรมอาชีวอนามัยและปัญหาสุขภาพของคนทอผ้า ทำให้ชาวบ้านเกิดความตื่นตัวอย่างมาก
- การเปลี่ยนแปลงของกลุ่มทอผ้าจากสีเคมีเป็นสีธรรมชาติทั้ง 3 กลุ่มเริ่มหันมาให้ความสนใจที่จะทำกระบวนการธรรมชาติอย่างครบวงจร คือ เมื่อเปลี่ยนกระบวนการผลิตเป็นสีธรรมชาติ ก็ต้องเริ่มมองหาไม้ที่จะสามารถให้สีได้ในรอบๆบ้านหรือในหมู่บ้านของตนเอง และเริ่มที่คิดจะต้องปลูกต้นไม้ให้สีเพื่อทดแทนต้นไม้ที่ตนเองไปนำมาใช้ประโยชน์
